Ο μαστός είναι το όργανο στο οποίο παράγεται το μητρικό γάλα: είναι ένα "εργοστάσιο" γάλακτος στο οποίο τα λοβία παράγουν το γάλα και οι πόροι μεταφέρουν το γάλα στις θηλές. Η συντριπτική πλειοψηφία των περιπτώσεων καρκίνου του μαστού εξορμάται από τα στοιχεία αυτά του μαστού, δηλαδή τα λοβία και τους πόρους.
Ο καρκίνος εμφανίζεται όταν ένα φυσιολογικό κύτταρο σταματά να λειτουργεί σωστά και αρχίζει να αναπτύσσεται και να διαιρείται ανεξέλεγκτα. Αυτή η διαδικασία δεν συμβαίνει μέσα σε μια μέρα, ούτε σε μια εβδομάδα, ούτε σε ένα μήνα, μερικές φορές ούτε καν σε ένα χρόνο. Συχνά, χρειάζεται μεγαλύτερο χρονικό διάστημα ώστε να αποκτήσει ένα φυσιολογικό κύτταρο τις απαραίτητες ιδιότητες για να αρχίσει να λειτουργεί σαν καρκινικό κύτταρο.
Το πρώτο βήμα για την κατανόηση του καρκίνου είναι η εξοικείωση με τους παρακάτω όρους:
Κύτταρο: Το κύτταρο είναι η δομική και λειτουργική μονάδα όλων των ζωντανών οργανισμών. Υπολογίζεται ότι το ανθρώπινο σώμα περιέχει 100.000 δισεκατομμύρια κύτταρα.
Πυρήνας: Ο πυρήνας είναι το κεντρικό τμήμα του κυττάρου. Περιέχει DNA και RNA και είναι υπεύθυνος για την ανάπτυξη και την αναπαραγωγή του κυττάρου.
DNA (δεοξυριβονουκλεϊκό οξύ): Το DNA στον πυρήνα κωδικοποιεί όλες τις πληροφορίες στο σώμα μας και είναι υπεύθυνο για τη μεταφορά γενετικών χαρακτηριστικών. Με το ίδιο σύστημα τεσσάρων βάσεων (σαν τέσσερα γράμματα), ό,τι είναι ζωντανό προγραμματίζεται. Αυτές οι τέσσερις βάσεις, ή νουκλεοτίδια, είναι η αδενοσίνη (που αντιπροσωπεύεται από το γράμμα Α), η θυμίνη (Τ), η κυτοσίνη (C) και η γουανίνη (G). Τα νουκλεοτίδια συνδυάζονται σε ζεύγη, και αυτός ο συνδυασμός είναι πολύ ακριβής, σαν ένα μικροσκοπικό παζλ. Το A και το T ταιριάζουν μεταξύ τους, όπως και το G και το C, και αυτό δεν μπορεί ποτέ να διαφέρει.
Γονίδιο: Τα ζεύγη βάσεων του DNA ενώνονται σε μια αλυσίδα για να σχηματίσουν ένα γονίδιο. Τα γονίδια είναι οι βασικές βιολογικές μονάδες της κληρονομικότητας. Τα γονίδια είναι διατεταγμένα σε μια μεγάλη σειρά, το ένα δίπλα στο άλλο, για να σχηματίσουν ένα χρωμόσωμα.
Χρωμόσωμα: Τα φυσιολογικά ανθρώπινα κύτταρα έχουν 46 χρωμοσώματα που είναι διατεταγμένα σε 23 ζεύγη. Όλα τα χρωμοσώματα μαζί σχηματίζουν το γονιδίωμα - έναν άνθρωπο.
Πρωτεΐνη: Ένα μεγάλο μόριο που εκτελεί μια ποικιλία βασικών λειτουργιών στο κύτταρο. Οι πρωτεΐνες είναι τα δομικά στοιχεία του σώματος.
RNA (ριβονουκλεϊκό οξύ): Το DNA δεν λειτουργεί μόνο του. Έχει έναν συνεργάτη, που ονομάζεται RNA. Το RNA αντιγράφει κάθε γονίδιο και μεταφράζει τον γενετικό κώδικα που περιέχει στο DNA του σε πρωτεΐνη. Η παραγωγή RNA καθορίζει πόση πρωτεΐνη θα παραχθεί και επομένως τα επίπεδα έκφρασης μιας συγκεκριμένης πρωτεΐνης.
Από τη θεωρία στην πράξη
Το DNA που σχηματίζει κάθε γονίδιο σε ένα χρωμόσωμα είναι ένας κώδικας για τη δημιουργία μιας πρωτεΐνης. Αλλά το DNA δεν μπορεί να φτιάξει αυτή την πρωτεΐνη μόνο του. Χρειάζεται RNA για να μεταφράσει τον κώδικα και να παράγει την πρωτεΐνη.
Ο Κυτταρικός Κύκλος
Η κυτταρική διαίρεση, η οποία ονομάζεται μίτωση, ενορχηστρώνεται προσεκτικά σε μια διαδικασία που ονομάζεται κυτταρικός κύκλος. Ο ενεργός κυτταρικός κύκλος χωρίζεται σε τέσσερις διαφορετικές φάσεις. Η φάση ηρεμίας, G0, είναι η φάση στην οποία βρίσκονται συνήθως τα περισσότερα κύτταρα. Απλώς κάθονται τριγύρω, δεν κάνουν τίποτα. Τότε κάτι τους ξυπνά και τους λέει, «Ώρα να διαρεθείς!» στέλνοντάς τα στην πρώτη ενεργή φάση, που ονομάζεται G1. Κατά τη διάρκεια αυτής της φάσης, η οποία διαρκεί περίπου εννέα ώρες, τα κύτταρα προετοιμάζονται να διαιρεθούν.
Πριν ένα κύτταρο μπορέσει να προχωρήσει στην επόμενη φάση, ελέγχεται για να διασφαλιστεί ότι είναι απαλλαγμένο από σοβαρές μεταλλάξεις. Εάν υπάρχουν μεταλλάξεις, το κύτταρο πρέπει να τις επιδιορθώσει προτού το σημείο ελέγχου G1 του επιτρέψει να προχωρήσει στη δεύτερη ενεργή φάση, η οποία ονομάζεται φάση S. Κατά τη φάση S, η οποία διαρκεί περίπου έξι ώρες, το κύτταρο αναπαράγει ολόκληρο το γενετικό του υλικό, το οποίο έχει ως αποτέλεσμα δύο σετ ζευγών χρωμοσωμάτων. Στη συνέχεια, το κύτταρο εισέρχεται στην τρίτη ενεργή φάση, η οποία ονομάζεται G2. Αυτή η φάση, η οποία διαρκεί περίπου τέσσερις ώρες, περιλαμβάνει έναν άλλο έλεγχο ποιότητας και, εάν είναι απαραίτητο, επισκευή τν λαθών. Είναι το τελευταίο σημείο ελέγχου πριν το κύτταρο εισέλθει στη φάση της μίτωσης, ή M, όπου θα διαιρεθεί και θα γίνει δύο κύτταρα.
Όλα τα κύτταρα, συμπεριλαμβανομένων των καρκινικών κυττάρων, περνούν από τον ίδιο κυτταρικό κύκλο. Τώρα που καταλάβαμε τι συμβαίνει μέσα στο κύτταρο και στον κυτταρικό κύκλο, το επόμενο βήμα είναι να εξετάσετε πώς αναπτύσσεται ο καρκίνος.
Πώς αναπτύσσεται ο καρκίνος;
Ένα καρκινικό κύτταρο είναι ένα φυσιολογικό κύτταρο που έχει σταματήσει να λειτουργεί σωστά και τώρα αναπτύσσεται και διαιρείται ανεξέλεγκτα. Αυτό συμβαίνει όταν οι κανονικές διεργασίες καταρρέουν. Τι συμβαίνει;
Αναπτύσσονται μεταλλάξεις: Μια μετάλλαξη είναι ένα σφάλμα που μπορεί να συμβεί όταν το λάθος νουκλεοτίδιο - A, T, C ή G - εισάγεται σε ένα γονίδιο καθώς δημιουργείται. Μια μετάλλαξη μπορεί επίσης να συμβεί εάν ένα νουκλεοτίδιο διαγραφεί. Ένα άτομο μπορεί να γεννηθεί με μια μετάλλαξη. Οι μεταλλάξεις αναπτύσσονται επίσης σε όλη τη διάρκεια της ζωής ενός ατόμου. Οι περισσότερες μεταλλάξεις δεν θα δημιουργήσουν ποτέ πρόβλημα. Υπολογίζεται ότι χιλιάδες σφάλματα DNA ανιχνεύονται και επιδιορθώνονται κατά τη διαδικασία της κυτταρικής διαίρεσης.
Μία μετάλλαξη από μόνη της δεν είναι αρκετή για να σταματήσει να λειτουργεί σωστά ένα φυσιολογικό κύτταρο. Χρειάζεται μια σειρά μεταλλάξεων για να μετατραπεί ένα κύτταρο από φυσιολογικό σε καρκινικό. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο οι περισσότεροι καρκίνοι, συμπεριλαμβανομένου του καρκίνου του μαστού, είναι πιο πιθανό να εμφανιστούν καθώς γερνούν οι άνθρωποι.
Το πού συμβαίνει η μετάλλαξη είναι επίσης σημαντικό. Για παράδειγμα, το γονίδιο P53 είναι ένα ογκοκατασταλτικό γονίδιο που λειτουργεί στο σημείο ελέγχου G1. Όπως κάθε άλλο γονίδιο, το P53 μπορεί να μεταλλαχθεί. Εάν συμβεί αυτό, το σημείο ελέγχου G1 δεν θα λειτουργεί πλέον σωστά. Αυτό επιτρέπει σε κύτταρα που περιέχουν μεταλλάξεις και θα έπρεπε να έχουν σταλεί πίσω για επισκευές, αυξάνοντας την πιθανότητα ένα κύτταρο να συλλέξει αρκετές μεταλλάξεις για να γίνει καρκίνος.
Τι χρειάζεται για να μετατραπεί ένα κύτταρο από φυσιολογικό σε καρκινικό;
Χρειάζεται μια σειρά μεταλλάξεων για να μετατραπεί ένα κύτταρο από φυσιολογικό σε καρκινικό. Μια μετάλλαξη μπορεί επίσης να αναπτυχθεί σε ένα ογκογονίδιο, ένα γονίδιο που εμπλέκεται στην κυτταρική διαίρεση. Τα ογκογονίδια που εμπλέκονται στον καρκίνο του μαστού συνήθως διεγείρουν τα κύτταρα να διαιρούνται ταχύτερα. Ένα ογκογονίδιο που παίζει ρόλο στον καρκίνο του μαστού είναι ο υποδοχέας 2 του επιδερμικού αυξητικού παράγοντα, γνωστό ως HER2 (ή HER-2 ή Her-2/neu). Όταν συμβαίνει μια μετάλλαξη στο HER2, το γονίδιο ενισχύεται. Αυτό σημαίνει ότι το κύτταρο φέρει 10 έως 60 αντίγραφα του γονιδίου αντί μόνο ενός. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα την περίσσεια πρωτεΐνης HER2. Αυτή η επιπλέον πρωτεΐνη αναγκάζει το κύτταρο να αναπαραχθεί περισσότερο από όσο θα έπρεπε. Οι όγκοι του καρκίνου του μαστού που έχουν αυτή τη γονιδιακή ενίσχυση ονομάζονται HER2-θετικοί.
Κύτταρα με μεταλλάξεις που δεν πεθαίνουν: Όλα τα κύτταρα έχουν την ικανότητα να αυτοκτονούν. Αυτός ο προγραμματισμένος κυτταρικός θάνατος ονομάζεται απόπτωση και έχει σχεδιαστεί για να συμβεί όταν κάτι δεν πάει καλά με το ίδιο το κύτταρο—όπως για παράδειγμα το να υπάρχουν πάρα πολλά λάθη ή μεταλλάξεις στο DNA. Τα καρκινικά κύτταρα αποκτούν την ικανότητα να αποφεύγουν την απόπτωση, η οποία τους επιτρέπει να συνεχίσουν να αναπαράγονται τελείως.
Κύτταρα που συνεχίζουν να διαιρούνται ατελείωτα: Τα κύτταρα δεν έχουν κανονικά τη δυνατότητα να συνεχίσουν να διαιρούνται για πάντα. Υποτίθεται ότι διαιρούνται μόνο για έναν καθορισμένο αριθμό φορών. Στο τέλος κάθε χρωμοσώματος υπάρχει ένα τμήμα που ονομάζεται τελομερές. Κάθε φορά που ένα κύτταρο διαιρείται, κόβει λίγο από τις τελομερές. Όταν το τελομερές μικραίνει πολύ, στέλνει ένα μήνυμα στο κύτταρο να σταματήσει να διαιρείται. Η τελομεράση είναι ένα ένζυμο στο σώμα που μπορεί να επιμηκύνει τις τελομερές. Τα καρκινικά κύτταρα χρησιμοποιούν την τελομεράση για να εμποδίσουν το τελομερές τους να γίνει πολύ βραχύ. Αυτό επιτρέπει στο καρκινικό κύτταρο να αναπαράγεται ες αεί.
Πως εμφανίζεται ο καρκίνος;
Για να εμφανιστεί ένας καρκίνος πρέπει να «μεταλλαχθεί» και η συμπεριφορά του πρέπει να αλλάξει. Παλιά πιστεύαμε ότι αυτό ήταν το μόνο που χρειαζόταν. Όμως τώρα ξέρουμε ότι αυτό δεν αρκεί μόνο του για να δημιουργήσει καρκίνο. Τα μεταλλαγμένα κύτταρα βρίσκονται σε μια γειτνίαση με άλλα κύτταρα —λιποκύτταρα, ανοσοκύτταρα, αίμα κ.λπ.— γνωστά ως στρώμα. Εάν όλα αυτά τα κύτταρα συμπεριφέρονται καλά, θα έχουν επίδραση στο μεταλλαγμένο κύτταρο, το οποίο θα συνυπάρχει ειρηνικά μαζί τους και δεν θα εμφανιστεί καμία ασθένεια. Αλλά αν το στρώμα δεν λειτουργεί σωστά, τα μεταλλαγμένα κύτταρα μπορεί να αναπτυχθούν.
Αυτό σημαίνει ότι μπορεί να έχουμε μεταλλαγμένα κύτταρα και όχι καρκίνο; Η απάντηση είναι ένα εκπληκτικό ναι. Στην πραγματικότητα, πιθανότατα όλοι ζούμε με μεταλλαγμένα κύτταρα στο σώμα μας, καθώς μεγαλώνουμε. Αυτό σημαίνει ότι αν γνωρίζαμε το σωστό περιβάλλον, θα ήταν δυνατό και το αντίστροφο: ίσως να μπορέσουμε να αποτρέψουμε τα καρκινικά βλαστοκύτταρα από την εξέλιξή τους.
Ο καρκίνος του μαστού
Από το προδιηθητικό – ενδοπορικό στάδιο στο Διηθητικό Καρκίνο του Μαστού
Ένα άτομο μπορεί να έχει κύτταρα με μεταλλάξεις στο σώμα του και να μην έχει καρκίνο. Για να έχει κάποιος καρκίνο, τα κύτταρα πρέπει να αναπαράγονται ασταμάτητα. Επιπλέον, αυτή η μάζα κυττάρων πρέπει να διασπάσει τη μεμβράνη της περιοχής όπου εδράζεται, και να διεισδύσει σε παρακείμενες περιοχές.
Η διάγνωση του πορογενούς καρκινώματος in situ (DCIS) ή του λοβιακού καρκινώματος in situ (LCIS) σημαίνει ότι υπάρχουν καρκινικά κύτταρα βρίσκονται στο στήθος, αλλά εξακολουθούν να περιέχονται στον πόρο ή στο λόβο του μαστού. Δεν έχουν εισβάλει σε άλλη παρακείμενη περιοχή. Γι' αυτό το DCIS και το LCIS ανήκουν στις προδιηθητικές αλλοιώσεις. Εάν μια γυναίκα διαγνωστεί με διηθητικό καρκίνο, σημαίνει ότι τα καρκινικά κύτταρα έχουν ξεφύγει από τον πόρο ή το λοβίο και έχουν εισέλθει στο περιβάλλοντα ιστό.
Πόροι, Λοβία και καρκινικά κύτταρα
Οι περισσότεροι διηθητικοί καρκίνοι του μαστού είναι παρόντες για αρκετό χρονικό διάστημα, μέχρι να εντοπιστούν σε κάποια μαστογραφία ή κλινική εξέταση. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, υπάρχουν πολλές ευκαιρίες ώστε τα καρκινικά κύτταρα να βγουν από το στήθος και να εξαπλωθούν στο υπόλοιπο σώμα. Μερικές φορές το ανοσοποιητικό σύστημα καταστέλλει αυτά τα κύτταρα και μερικές φορές όχι.
Εάν τα καρκινικά κύτταρα ήταν ικανοποιημένα με την διείσδυση στους γύρω ιστούς, ο καρκίνος θα ήταν εύκολο να θεραπευτεί. Αλλά δεν είναι. Ο επόμενος στόχος τους είναι να φτιάξουν νέα αιμοφόρα αγγεία για να αναπτυχθούν (μια διαδικασία που ονομάζεται αγγειογένεση), να βγουν από την περιοχή του μαστού και να “αποικίσουν” άλλα μέρη του σώματος. Αυτό ονομάζεται μετάσταση.
Μεταστατική νόσος
Για να αναπτυχθεί μετάσταση, τα καρκινικά κύτταρα πρέπει να ξεφύγουν από το ανοσοποιητικό σύστημα του σώματος, να δημιουργήσουν νέα αιμοφόρα αγγεία, να ταξιδέψουν μέσω της κυκλοφορίας του αίματος, να εισέλθουν σε ένα νέο όργανο και να δημιουργήσουν ένα καινούργιο περιβάλλον ανάπτυξης. Αλλά ακόμα και όταν έχει συμβεί πρώιμη μετάσταση, αυτό δεν σημαίνει απαραίτητα καταστροφή. Ας πούμε ότι το κύτταρο έχει κάνει με επιτυχία το ταξίδι στον πνεύμονα. Μόλις φτάσει εκεί πρέπει να εγκατασταθεί φτιάχνοντας νέα αιμοφόρα αγγεία. Είναι πιθανό άλλα κύτταρα στον πνεύμονα να είναι σε θέση να καταστρέψουν τα ξένα αυτά κύτταρα. Στη συνέχεια, τα κύτταρα ενεργούν κανονικά μέχρι να συμβεί κάτι—μια αλλαγή στο περιβάλλον του πνεύμονα ή μια νέα γενετική αλλαγή που επιτρέπει στα καρκινικά κύτταρα του μαστού να αναπτυχθούν στον πνεύμονα. Αυτό μπορεί να εξηγήσει γιατί ορισμένες γυναίκες θα έχουν υποτροπή του καρκίνου του μαστού πολλά χρόνια μετά την πρώτη διάγνωση. Αυτά τα κύτταρα ήταν εκεί από την αρχή αλλά ήταν αδρανή μέχρι που οι κατάλληλες συνθήκες τα ανάγκασαν να αναπτυχθούν ξανά.
Η παραπάνω περιγραφή αποτελεί μια απλουστευμένη και οπωσδήποτε όχι εξαντλητική εκδοχή του πολύπλοκου μηχανισμού της ανάπτυξης του καρκίνου του μαστού. Η καρκινογένεση έχει πολλές διαφορετικές παραλλαγές στο μονοπάτι της σε κάθε εξελικτικό της στάδιο. Με την κατανόηση όμως των βασικών αρχών που περιγράφονται, γίνεται αντιληπτή η μεγάλη σημασία του προσυμπτωματικού – προληπτικού ελέγχου και της έγκαιρης διάγνωσης του καρκίνου του μαστού.
